Η ιδέα οργάνωσης στρατοπέδων συγκέντρωσης στη Μακρόνησο γεννιέται στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου (1946-49), στα πλαίσια εξόντωσης κάθε αντίστασης της Αριστεράς και των εκτεταμένων επιχειρήσεων εκκαθάρισης του στρατού από δημοκρατικούς και αριστερούς στρατευμένους. Μετά από παρέμβαση των Άγγλων, επιτυγχάνεται μια «εύκολη νίκη» του Λαϊκού Κόμματος (Βασιλοφρόνων) στις εκλογές του Μάρτη του 1946 και ένα εσπευσμένο δημοψήφισμα επιτρέπει την επάνοδο του βασιλιά το Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου. Η τρομοκρατία της άκρας Δεξιάς οξύνεται. Αποφασίζεται η «εξυγίανση» τoυ στρατού από τους «εθνικώς υπόπτους» στρατεύσιμους, οι οποίοι αφοπλίζονται και στέλνονται σε διάφορα τάγματα ή Λόχους που οργανώνονται γι αυτό το σκοπό (Κρήτη, Λιόπεσι, Ντοντουλάρ κ.ά.). Αρκετοί στρατευμένοι διώκονται από το στράτευμα, φυλακίζονται, και άλλοι εκτελούνται. Πολλοί αξιωματικοί του ΕΛΑΣ, που έχουν πολεμήσει στην Εθνική Αντίσταση, εκτοπίζονται στα νησιά Νάξο, Φολέγανδρο, και Ικαρία.

Το Φλεβάρη του 1947 αποφασίζεται η οργάνωση των στρατοπέδων: της Μακρονήσου για τους στρατευσίμους, της Γυάρου για τους αγωνιστές της Αντίστασης, και του Τρίκκερι για τους «εθνικώς υπόπτους» πολίτες των εκκαθαριζομένων περιοχών της χώρας.

Το 1949 μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο και οι πολιτικοί εξόριστοι που κρατούνταν στα νησιά Ικαρία, Αη-Στράτη και Λήμνο, με στόχο την ιδεολογική τους υποταγή. Έτσι σχηματίζεται το μεγαλύτερο στρατόπεδο του εμφυλίου πολέμου, και αριθμεί γύρω στα 10.000 άτομα.

Για την παραμονή τους εκεί οργανώθηκαν, σταδιακά, στρατόπεδα συγκέντρωσης, κατά μήκος της Δυτικής πλευράς του νησιού.

Οι κατηγορίες κρατουμένων που πέρασαν από τη Μακρόνησο είναι:

• 
Οι στρατεύσιμοι που κρίθηκαν επικίνδυνοι για το στράτευμα αξιωματικοί του ΕΛΑΣ και έφεδροι αξιωματικοί που είχαν πάρει μέρος στην Εθνική Αντίσταση
• Πολίτες από διάφορες περιοχές που συλλαμβάνονταν προληπτικά, πριν από τις «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» του στρατού.
• Πολιτικοί κρατούμενοι από διάφορες φυλακές της χώρας.
• Πολιτικοί εξόριστοι.
• Οι γυναίκες πολιτικές εξόριστες (περίπου 1200) που μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο από το Τρίκκερι, τον Γενάρη του 1950.


Το μέγεθος της απάτης με την οποία οι κρατούντες είχαν περιβάλλει το «εθνικό έργο» που επιτελούσαν στη Μακρόνησο, δίνεται και από τους «αξιόπιστους» επισκέπτες που πήγαν εκεί για να το θαυμάσουν και να το διαλαλήσουν στον κόσμο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η επίσκεψη της Φρειδερίκης (Βασίλισσας) αλλά και του ίδιου του αμερικανού στρατηγού Βαν Φλητ.

Μερικοί από τους σταθμούς στην τραγική ιστορία του νησιού είναι:

• 
Το πρώτο «πείραμα αναμόρφωσης» που έγινε στο Γ Τάγμα Σκαπανέων με πολλές αποτρόπαιες μεθόδους καταναγκασμού και βασανιστηρίων για μεγάλο χρονικό διάστημα, και χρησιμοποιήθηκε σαν πρότυπο για τα βασανιστήρια στα άλλα στρατόπεδα.
• Η προσχεδιασμένη επιχείρηση «εξέγερσης» του Α Τάγματος αποτελεί μια από τις φρικιαστικότερες δοκιμασίες στις οποίες υποβλήθηκαν οι κρατούμενοι αφού έζησαν οργανωμένες ομαδικές εκτελέσεις και κακοποιήσεις συντρόφων τους (1948).
• Τα πειράματα αναμόρφωσης επεκτείνονται και στους πολιτικούς εξορίστους με την ίδρυση του Ε.Σ.Α.Ι., (Ειδικού Σχολείου Αναμορφώσεως Ιδιωτών) που συμπίπτει χρονικά με τη λήξη του εμφυλίου το 1949.
• Οι βουλευτικές εκλογές της 5ης Μαρτίου 1950, όπου παρά το κλίμα τρομοκρατίας, τα δημοκρατικά κόμματα κερδίζουν το 70% των ψήφων καταποντίζοντας το μύθο των «σχολών αναμόρφωσης» σε ολόκληρο τον κόσμο.


Στη Μακρόνησο χτίστηκαν από τους ίδιους τους κρατουμένους εκκλησίες, γήπεδα, θέατρα, χώροι στους οποίους κυρίως ασκείτο η ιδεολογική «αναμόρφωση» των εξόριστων, Παρθενώνες, Αγ. Σοφίες, αψίδες, ανάγλυφα, αγάλματα, μνημεία με βοτσαλωτά, επιγραφές με συνθήματα που κάλυπταν ολόκληρες πλαγιές, συμπληρώνοντας το κλίμα της «αναμόρφωσης». Υψώθηκαν Διοικητήρια σε περίοπτες θέσεις, βίλλες των Διοικητών, Λέσχη Αξιωματικών για τους «εκπαιδευτές, ακόμη κτίρια για κοινόχρηστες λειτουργίες, αρτοκλίβανοι, εργοστάσιο παραγωγής αναψυκτικών, ραδιοφωνικός σταθμός, αναρρωτήριο, μαγειρεία, δεξαμενές νερού, χώροι υγιεινής. Οι εξόριστοι ζούσαν μέσα σε τσαντήρια εκτεθειμένοι στους αέρηδες, το κρύο, ή την αβάσταχτη ζέστη, υποφέροντας από πείνα και δίψα. Κάθε στρατόπεδο περιβαλλόταν από πυκνές σειρές συρματοπλεγμάτων και φυλακίων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες υπολογίζεται ότι πέρασαν από το νησί περίπου 60.000 άνθρωποι. Υπήρξε περίοδος (το 1948) που ο πληθυσμός του νησιού έφτασε τις 20.000 κρατουμένους. Το νησί εγκαταλείφθηκε το 1961 και στη συνέχεια λεηλατήθηκαν όλες οι εγκαταστάσεις καί αποξυλώθηκαν όλα τα υλικά που ήταν δυνατόν να επαναχρησιμοποιηθούν.

Τέσσερεις και πλέον δεκαετίες πέρασαν από την περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Αργά και πολλές φορές οδυνηρά, μέσα σε αυτό το διάστημα, οι συνέπειες του εμφυλίου αίρονται σιγά σιγά. Ο σχετικά ομαλός κοινοβουλευτικός βίος αποκαθίσταται. Πολλοί τέως κρατούμενοι στην Μακρόνησο, ενταγμένοι πάντα στο χώρο της Αριστεράς, διακρίνονται σ” όλους τους τομείς της διανόησης, της επιστήμης και της τέχνης, καταξιώνονται στη συνείδηση του λαού και συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνική και πολιτική ζωή του τόπου.



Οι «Μακρονησιώτες» προσπάθησαν να διασώσουν την ιστορική μνήμη, κι ό,τι απομένει από τα στρατόπεδα της Μακρονήσου που έχει μεταβληθεί σ” ένα απέραντο βοσκότοπο.

Το 1989 η Πολιτεία αναγνώρισε με υπουργική απόφαση τη Μακρόνησο ως ιστορικό τόπο κι όλα τα κτίρια ως διατηρητέα ιστορικά μνημεία. Επίσης έχει προταθεί η ένταξη της στον κατάλογο των Μεσογειακών ιστορικών τόπων.

Από τη δίγλωσση έκδοση «Μακρόνησος, ιστορικός τόπος» του ελληνικού ICOMOS (Αθήνα, 1991) [pdf]

ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΠΕΙΘΑΡΧΗΜΕΝΗΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΞΟΡΙΣΤΩΝ

Το στρατόπεδο «πειθαρχημένης διαβιώσεως» εγκαινιάστηκε το Νοέμβριο του 1948 από μια ομάδα 40 εξόριστων αντιστασιακών που το Δεκέμβριο αυξήθηκαν σε 1000. Το καλοκαίρι του 1949, όταν κατέρρεε το Αντάρτικο, οι εδώ πολιτικοί κρατούμενοι υπερέβαιναν τις 10 χιλιάδες. Το στρατόπεδο είχε αναπτυχθεί σε δυο τμήματα και τα φρουρούσε δύναμη χωροφυλακής.

 Η συγκέντρωση των πολιτικών εξόριστων στη Μακρόνησο δεν ήταν μόνο άρρηκτα δεμένη με την πορεία του εμφυλίου, αλλά και με τα αποτελέσματα των αναμορφωτικών μεθόδων που χρησιμοποιήθηκαν στα τρία τάγματα των σκαπανέων.

 Στο πιο απομακρυσμένο κακοτράχαλο και απόκρημνο τμήμα του νησιού, ο σημερινός επισκέπτης βλέπει δυο πλαγιές κατάσπαρτες με τα ερείπια των βάσεων από ξερολιθιά που στο εσωτερικό τους φύλαγαν την οικοσκευή και πάνω έστηναν το τετράγωνο αντίσκηνο που στέγαζε 10 ως 14 άτομα.

Β ΤΑΓΜΑ ΣΚΑΠΑΝΕΩΝ (Β.Ε.Τ.Ο.: Β ΕΙΔΙΚΟ ΤΑΓΜΑ ΟΠΛΙΤΩΝ, 1947 – 1953)

ΕΙΔΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΙΔΙΩΤΩΝ (Ε.Σ.Α.Ι.) 1949 – 1950

ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΞΟΡΙΣΤΩΝ

To Β Τάγμα Σκαπανέων μεταφέρθηκε στη Μακρόνησο από το Πόρτο-Ράφτη στις 26-28 Μαΐου 1947. Στρατοπέδευσε στην πλαγιά ενός λόφου που κατηφόριζε ανώμαλα προς τη θάλασσα ανάμεσα σε δυο χαράδρες. Η Διοίκηση εγκαταστάθηκε στο ύψωμα και οι καταυλισμοί των λόχων κοντά και παράλληλα στην ακτή. 

Άγρια ερημιά, χωρίς δέντρα, χωρίς νερό, μόνο αγριόθαμνοι, πέτρες πολλές και φίδια. Η δύναμη του τάγματος που δεν υπερέβαινε τους 800 σκαπανείς, μέσα στο καλοκαίρι ξεπέρασε τις 2 χιλιάδες και στις αρχές του 1948 αγγίζει τις 5 χιλιάδες. 

Αυτό το έρημο τοπίο στα δύο επόμενα χρόνια με την καταναγκαστική εργασία που συνόδευε την «αναμόρφωση» των φαντάρων, μεταβλήθηκε σε μια εκτεταμένη πολιτεία, με άφθονα κάτασπρα κτίσματα, μάντρες, αψίδες, σκοπιές, θέατρο, ξενώνα, μαγειρεία, αποχωρητήρια, περιστερεώνες, κρεμαστούς κήπους, αναρρωτήριο και αμέτρητα «καλλιτεχνήματα» που κυριολεκτικά θάμπωναν τους επισκέπτες. Το μόνο που δε φαινόταν ήταν η απομόνωση των «αμετανόητων» πίσω από το «μεγάλο τοίχο». Και οι εξοντωτικές συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιήθηκαν όλα αυτά.

Α ΤΑΓΜΑ ΣΚΑΠΑΝΕΩΝ (A.E.T.O.: Α ΕΙΔΙΚΟ ΤΑΓΜΑ ΟΠΛΙΤΩΝ) 1947-1953

ΕΙΔΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΙΔΙΩΤΩΝ (Ε.Σ.Α.Ι.) 1949-1950

ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΞΟΡΙΣΤΩΝ – ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Στις 21 Ιουλίου 1947 μεταφέρθηκε με ένα αρματαγωγό στη Μακρόνησο το Α Τάγμα κι εγκαταστάθηκε στο κέντρο του νησιού. Δεξιά κι αριστερά του λειτουργούσαν ήδη το Β και το Γ τάγμα. Οι λόχοι στρατοπέδου φτιάχτηκαν κοντά κοντά, ανάμεσα σε πέτρες και σκίνα.

 Χαρακτηριστικά κτίρια που χτίστηκαν είναι το θέατρο, η εκκλησία και οι αρτοκλίβανοι, που σώζονται ακόμα, και το Διοικητήριο που από τα ερείπιά του φαίνεται το μεγάλο του μέγεθος.

 Έργα βιτρίνας και σκοπιμότητας της κλίμακας του Β.Ε.Τ.Ο. δεν έγιναν στο Α.Ε.Τ.Ο. ούτε και οργανωμένα μορφωτικά μαθήματα. Αυτό ήταν μια πρόκληση για τη Διοίκηση του Στρατοπέδου, όταν στο γειτονικό Γ Τάγμα 5000 σκαπανείς εξουθενωμένοι από τα μαρτύρια είχαν μεταμορφωθεί σε «αληθινούς» Έλληνες.

 Από το θέρος του 1949 το Α τάγμα περιλάβαινε και το Στρατόπεδο Αναμόρφωσης Πολιτικών Εξόριστων που ονομαζόταν «Ειδικό Σχολείο Αναμορφώσεως Ιδιωτών» (Ε.Σ.Α.Ι.) και ήταν τόπος βασανιστηρίων. Εκεί μεταφέρθηκαν τον Ιανουάριο του 1950 και 1200 γυναίκες από το στρατόπεδο του Τρίκκερι. Υπέστησαν και αυτές φρικτά βασανιστήρια.

Γ ΚΕΝΤΡΟ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΩΣ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ (Γ Κ.Π.Α.) 1947-1953 και ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΥ (Σ.Ν.Μ.)

Ανάμεσα στο Α και το Γ τάγμα, το Σεπτέμβριο 1947 στήθηκε νέο στρατόπεδο, το Γ κέντρο. Εκεί απομονώθηκαν 1200 μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί οι οποίοι είχαν υπηρετήσει στον ΕΛΑΣ. 

Το Φεβρουάριο 1948 οι μόνιμοι αξιωματικοί (περίπου 90) αποστρατεύτηκαν και απομονώθηκαν στις ΣΦΑ. Αργότερα καθαιρέθηκαν και τον Νοέμβριο του 1948 με ισχυρή συνοδεία οδηγήθηκαν στα βόρεια του νησιού, στον Αη-Γιώργη. (Ήσαν οι πρώτοι κάτοικοι του «Στρατοπέδου Πειθαρχημένης Διαβιώσεως» των πολιτικών εξόριστων). Σε λίγο καιρό στο έρημο τοπίο υψώθηκαν ένα μεγάλο διώροφο Νοσοκομείο, Λέσχη και άλλα κτίσματα για το βοηθητικό προσωπικό και τη φρουρά. Το Νοσοκομείο που η λειτουργία του άρχισε το Νοέμβριο 1949, δηλαδή μετά τη λήξη του εμφυλίου και ακριβώς την εποχή που γίνονταν οι… «εξετάσεις» των πολιτικών εξόριστων στα αναμορφωτήρια, θεωρήθηκε «χρήσιμο έργο». Πράγματι με το Νοσοκομείο εξασφαλίστηκε η «επί τόπου» περίθαλψη των πολλών τραυματισμένων από τα βασανιστήρια ώστε να αποφεύγονται ανεπιθύμητες μεταγωγές στα νοσηλευτήρια της Αθήνας. Στο χώρο του Γ κέντρου τον Αύγουστο 1949 μεταφέρθηκαν μετά από 3μηνη παραμονή στις ΣΦΑ και 300 ανήλικοι πολιτικοί κρατούμενοι. Η μεταφορά έγινε για να εκτονωθεί η αίσθηση που προκάλεσε η ομαδική απόπειρα αυτοκτονίας 29 ανηλίκων από αντίδραση στην αναμόρφωση. Μετά τον εμφύλιο το Νοσοκομείο η Λέσχη κι όλα τα βοηθητικά κτίρια και εγκαταστάσεις μεταβλήθηκαν σε σωρούς ερειπίων.

Γ ΤΑΓΜΑ ΣΚΑΠΑΝΕΩΝ (Γ.Ε.Τ.Ο.: Γ ΕΙΔΙΚΟ ΤΑΓΜΑ ΟΠΛΙΤΩΝ) 1947-1953

To Γ Τάγμα Σκαπανέων που ονομαζόταν και «Γαλάζιο Τάγμα», ήταν τελείως απομονωμένο. Κατά τον Ιούνιο-Ιούλιο του 1947 μεταφέρθηκαν εκεί 2500-3000 στρατιώτες από το Ντοντουλάρ. Έγιναν πολλά «έργα» με έντονο και εξοντωτικό ρυθμό δουλειάς. Τα έργα αυτά επιδεικνύονταν στους κατάπληκτους επισκέπτες που δεν υποπτεύονταν ότι έχουν κτισθεί όπως περίπου οι πυραμίδες της Αιγύπτου από σκλάβους που δούλευαν κάτω από το βούρδουλα, που πεινούσαν και διψούσαν. Στο λοφίσκο κοντά στη θάλασσα χτίστηκε το διοικητήριο και όλες οι υπηρεσίες του. Στους λόφους εγκαταστάθηκαν οι καταυλισμοί των λόχων και ανάμεσά τους εκτείνονταν μια τεράστια πλατεία.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ ΑΘΗΝΩΝ (Σ.Φ.Α.) 1947-1950

Στις αρχές Αυγούστου 1947 μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο και οι ΣΦΑ. Το στρατόπεδο στήθηκε στη βάση μιας μεγάλης αμφιθεατρικής πλαγιάς η οποία κατηφορίζει αλλού ομαλά κι” αλλού ανώμαλα καταλήγοντας σε έναν γραφικό όρμο με θαυμάσια ακρογιαλιά. Από τότε και ως την κατάργηση του καθεστώτος «αναμόρφωσης», η ΣΦΑ λειτούργησε σαν τόπος βασανιστηρίων για τους υπόδικους αγωνιστές της Αριστεράς. Εκατοντάδες πολιτικοί κρατούμενοι βασανίστηκαν απάνθρωπα εκεί για να «ανανήψουν». Ανάμεσά τους και τριακόσιοι ανήλικοι. Από το πλήθος των κτισμάτων, ως το καλοκαίρι του 1990 έχουν περισωθεί η εκκλησία, το κατάλυμα του διοικητή, το Διοικητήριο και η Λέσχη αξιωματικών. Αλλά κι αυτά χρόνο με το χρόνο καταρρέουν.

Από τη δίγλωσση έκδοση «Μακρόνησος, ιστορικός τόπος» του ελληνικού ICOMOS (Αθήνα, 1991) [pdf]

Η ίδρυση και λειτουργία του στρατοπέδου της Μακρονήσου συνιστά τομή για τα μέχρι τότε δεδομένα: ένας τόπος ακατοίκητος θα «κατοικηθεί» αποκλειστικά από τους εξόριστους πολίτες και οπλίτες, για την «αναμόρφωση» των οποίων θα εφαρμοστεί ένα πρωτοφανές σχέδιο προπαγάνδας, ψυχολογικού πολέμου και βασανισμού. Το σχέδιο έχει δύο στόχους, έναν ομολογημένο, την επαναφορά των κρατουμένων στον «υγιή εθνικό κορμό», και έναν δεύτερο, ανομολόγητο: τη συντριβή τους, έτσι ώστε να καταστεί αδύνατον, μετά την απελευθέρωσή τους, να συνεχίσουν την πολιτική δράση τους.

Οι βασικές ιδιαιτερότητες που ξεχωρίζουν  τη Μακρόνησο από τους άλλους τόπους εξορίας –παλαιότερους, σύγχρονους και μεταγενέστερους– είναι:

α) Ο πολύ μεγάλος αριθμός εξορίστων, πολιτών και στρατιωτών. Δεν υπάρχουν στη διάθεσή μας ακριβή αριθμητικά δεδομένα. Οι κρατούμενοι κάνουν λόγο για πάνω από 100.000, ενώ επίσημες πηγές (λ.χ. τα στοιχεία που δίνουν στη Βουλή, τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1950, ο Π. Κανελλόπουλος και ο Γ. Παπανδρέου) για 40.000 κρατούμενους, το διάστημα από τα μέσα του 1947 μέχρι τις αρχές του 1950. Θεωρώ ότι ο αριθμός συνιστά το όριο προς τα κάτω, ενώ, ταυτόχρονα, δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα.

β) Η έκταση και η ένταση των ατομικών και συλλογικών βασανιστηρίων. Ξεκινώντας από καψόνια και στερήσεις το 1947, πολύ γρήγορα το στρατόπεδο θα εξελιχθεί σε ένα σύστημα οργανωμένου βασανισμού, σωματικού και ψυχολογικού. Για τη λειτουργία αλλά και την κατανόησή του, ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι ο μηχανισμός καταπίεσης στελεχώνεται, σε μεγάλο βαθμό, από «αναμορφωθέντες» και «ανανήψαντες», πρώην κρατούμενους.

γ) Ο κεντρικός ρόλος τον οποίο καταλαμβάνει στην κρατική προπαγάνδα. Από το νησί παρελαύνουν το βασιλικό ζεύγος, υπουργοί, ανώτατοι στρατιωτικοί, ιεράρχες, καθηγητές πανεπιστημίου και διανοούμενοι, έλληνες και ξένοι δημοσιογράφοι, πρεσβευτές, οι οποίοι συναγωνίζονται σε δηλώσεις ενθουσιασμού. Ταυτόχρονα, πραγματοποιούνται παρελάσεις «ανανηψάντων» στην Αθήνα, μια μεγάλη έκθεση στο Ζάππειο, εκδόσεις κ.ά. Η Μακρόνησος αναγορεύεται,  έτσι, σε εθνικό σύμβολο, σε πρότυπο με παγκόσμια εμβέλεια για τον αντικομμουνιστικό αγώνα, αποτελώντας τον «νέο Παρθενώνα»: ο περιβόητος χαρακτηρισμός που αποδίδεται στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, αν και κατά πάσα πιθανότητα δεν ειπώθηκε ποτέ, ως προς το πνεύμα είναι ακριβέστατος: συμπυκνώνει και αποδίδει εμβληματικά όλο το κλίμα θαυμασμού.

δ) Το στρατόπεδο αποτελεί το μεγαλύτερο έμπεδο του εθνικού στρατού. Εκτός του ότι  ο περιορισμός στο νησί χιλιάδων «υπόπτων» νέων στερούσε τον ΔΣΕ από μια μεγάλη δεξαμενή στρατολόγησης, το στρατόπεδο τροφοδότησε με σημαντικό αριθμό στρατιωτών τον εθνικό στρατό. Πρόκειται για τα «τάγματα αναμορφωμένων» (περίπου 17.000 άτομα, τα έτη 1948-1949), που στάλθηκαν στο μέτωπο –γεγονός το οποίο, πέρα από την ψυχολογική και προπαγανδιστική αξία του, είχε και στρατιωτική σημασία.

Όσον αφορά την αποτελεσματικότητα του συστήματος (αναφέρομαι στα άμεσα αποτελέσματα, όχι τα πιο έμμεσα και μακροπρόθεσμα, την επίδραση δηλαδή στον ψυχισμό των Μακρονησιωτών) χαρακτηριστικά είναι δύο στοιχεία.

Από τη μια,  η ένταση των βασανιστηρίων είναι τέτοια, που η συντριπτική πλειονότητα, πολίτες και στρατιώτες, υπογράφουν «δήλωση». Από εκεί και πέρα, από την απλή δήλωση μέχρι τη μαχητική αποκήρυξη του κομμουνισμού, τις διάφορες μορφές συνεργασίας με τη διοίκηση του στρατοπέδου, τη στελέχωση του μηχανισμού προπαγάνδας και βασανισμού, η γκάμα είναι πολύ μεγάλη.

Από την άλλη, η άμεση αποτελεσματικότητα του μηχανισμού της Μακρονήσου τίθεται εν αμφιβόλω, με εντυπωσιακό τρόπο, στις εκλογές  της 5ης Μαρτίου. Στη Μακρόνησο ψηφίζουν 10.036 άτομα, οι περισσότεροι στρατιώτες. Τα αποτελέσματα συνιστούν κόλαφο, ειδικά αν συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι το σύνολο σχεδόν των ψηφισάντων έχουν υπογράψει «δήλωση»: πρώτο κόμμα αναδεικνύεται η Δημοκρατική Παράταξη (ο συνασπισμός της Αριστεράς, δηλαδή) με 35,3% και δεύτερο η κεντρώα ΕΠΕΚ του Ν.  Πλαστήρα, με 24,7%.

Στρατής Μπουρνάζος

Βιβλιογραφική σημείωση

Το βασικό έργο από το οποίο πρέπει να ξεκινήσει κανείς είναι η δίτομη Ιστορία της Μακρονήσου του Νίκου Μάργαρη, Δωρικός, δ΄ έκδ., Αθήνα 1986 (α΄ έκδ. 1966). Από τις δεκάδες σχετικές μαρτυρίες ξεχωρίζουν, πιστεύω, δύο: Αντώνης Φλούντζης, Στο κολαστήριο της Μακρονήσου,  Φιλιππότης, Αθήνα 1984, και Γιάννης Βασιλάς,  To βιβλίο του πόνου, της ντροπής, της λεβεντιάς, Φοίβος,  Αθήνα 1982.  Για την προπαγανδιστική διάσταση, αποκαλυπτικό είναι το περιοδικό των «ανανηψάντων» Σκαπανεύς. Τέλος, πολύ  χρήσιμος είναι ο συλλογικός επιστημονικός τόμος Μακρόνησος. Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, Φιλίστωρ, Αθήνα  2000. Από τις επιμέρους επιστημονικές συμβολές θα ήθελα να επισημάνω τη δουλειά του Γιάννη Χαμηλάκη, ιδίως τις σχετικές σελίδες του βιβλίου του Το Έθνος και τα ερείπιά του, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου 2012.